• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Mazowsze w satyrze koronnej, czyli Matyski górą (artykuł, Silva Rerum)

Księstwo Mazowieckie na początku XVI wieku utraciło swoją niezależność. Inkorporacja do Korony w 1526 roku (31 lat po śmierci księcia Janusza II) oznaczała dla tamtejszej szlachty zrównanie w prawach ze szlachtą koronną. Wiązało się to m.in. z rozszerzeniem przywilejów oraz …

Moralnej nauki poręką jest historia krajowa (artykuł, Silva Rerum)

Edukacja historyczna odgrywała ważną rolę w nauczaniu i wychowaniu młodzieży w Rzeczypospolitej stanisławowskiej. Wprowadzenie systematycznej nauki historii było wydarzeniem na skalę europejską. Oświecenie wyzwoliło tę naukę spod wpływu dogmatów i legend. Historycy ukazywali nie tylko fakty, zastanawiali się też nad …

Ułańskie początki (artykuł, Silva Rerum)

Pierwsze oddziały ułańskie powstały w Rzeczypospolitej, ale wchodziły w skład armii saskiej. Podczas wojny o sukcesję polską, chorągwie tatarskie wojewody kijowskiego Józefa Potockiego przyjęły służbę saską właśnie pod nazwą ułanów. Była to lekka jazda, przeznaczona do tzw. małej wojny, czyli …

Państwo pierwszych Wazów, Sejm walny koronny (artykuł, Silva Rerum)

Sejm Rzeczpospolitej powołano do życia aktem unii lubelskiej w 1569 roku, gdy Polska i Litwa stworzyły jedno państwo. Przestał istnieć w 1793 roku, kiedy podczas obrad w Grodnie milcząco zaaprobowano rozbiór państwa polskiego między Rosję i Prusy. W skład Sejmu …

Polonica w zbiorach wiedeńskich (artykuł, Silva Rerum)

W Polsce Wiedeń kojarzy się głównie ze słynną odsieczą Jana III Sobieskiego. Związki Rzeczypospolitej z Austrią mają jednak dużo dawniejszą historię – Władysław Jagiełło ożenił się z Jadwigą, córką Ludwika Wągierskiego, Zygmunt III Waza pojął najpierw Annę, a następnie Konstancję …

Bitwa pod Wiedniem 12 września 1683 r. (artykuł, Silva Rerum)

W połowie XVII wieku postępujący rozkład Imperium Otomańskiego został zatrzymany przez wielkich wezyrów z albańskiego rodu Köprülich. Odnowa państwa zaowocowała wzmożoną ekspansją – w ciągu zaledwie dwudziestu lat Turcja prowadziła wojny z Wenecją, Polską, Austrią i Rosją. Kiedy w 1682 …

Dymitr Jerzy Janusz Wiśniowiecki (1631-1682) – antagonista Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Na wezwanie stryja Jeremiego, podążył na Ukrainę by tłumić powstanie Chmielnickiego. Walcząc przeciwko kozakom doznał goryczy klęsk i smaku zwycięstw, a przedłużająca się wojna ugruntowywała w nim uczucie nienawiści do kozaczyzny. Jego pierwsze samodzielne zadanie bojowe wypadło blado; Szwedzi rozbili …

Uduszony w kolasce (artykuł, Silva Rerum)

W teatrze wojny polsko szwedzkiej, rozgrywającej się w 1659 r. także na terenach Żmudzi i Kurlandii, czołową rolę odegrali – związani z Radziwiłłami – Aleksander Hilary Połubiński (1626 – 1679) oraz Samuel Aleksander Komorowski (zm. 1659), oboźny litewski. Obaj, wspierając …

Rzeczpospolita Pawłowska (artykuł, Silva Rerum)

Do nielicznych Polaków, którzy w 2 połowie XVIII stulecia poważnie przemyśliwali nad reformą „stanu włościańskiego” i którzy swe idee wprowadzili w czyn, należał – obok księcia Stanisława Poniatowskiego i Joachima Chreptowicza – Paweł Ksawery Brzostowski (1739 – 1827), prałat wileński …

Marcin Kamieniecki (zm. 1530) (artykuł, Silva Rerum)

Służba wojskowa w rodzie Kamienieckich była tradycją. W XVI wieku dwu przedstawicieli tego rodu piastowali urząd hetmański. Marcin Kamieniecki rozpoczynał swą karierę podczas wojny z Moskwą w 1508 r., by rok później przejść pod komendę swego brata Mikołaja i walczyć …

Janusz Kiszka (ok. 1586-1654) – hetman z przypadku (artykuł, Silva Rerum)

Koneksje rodzinne predestynowały go wielkiej kariery. Od najmłodszych lat interesował się wojskiem i dał się poznać jako dzielny żołnierz walczący pod rozkazami Jana Karola Chodkiewicza. Kircholm, Biały Kamień, Diament - to tylko niektóre bitwy, w których wziął udział podczas wojny …

Józef Zabiełło (zm. 1794) – podrzędny intrygant (artykuł, Silva Rerum)

Józef Zabiełło piął się powoli w karierze urzędniczej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W 1775 roku otrzymał tytuł łowczego litewskiego, od 1782 r. wchodził jako konsyliarz do Rady Nieustającej. Był to organ, który miał kontrolować i ograniczać poczynania króla. Okazało się jednak, …

Iluminacja ratusza na Starym Mieście w Warszawie (artykuł, Silva Rerum)

W początkach stycznia 1790 r. ukazała się w sprzedaży – jak donosiła „Gazeta Warszawska” (suplement do nr 3 z dnia 9 stycznia) – rycina, zatytułowana Widok illuminowanego Ratusza Miasta Starey Warszawy w dzień Koronacyi Nayiasnieyszego STANISLAWA AUGUSTA Krola Polskiego W. …

Czy w XVIII-wiecznym Poznaniu byli uczciwi piwowarowie? (artykuł, Silva Rerum)

Wydaje się, że większość ówczesnych piwowarów poznańskich „nie grzeszyła” prawowitością. Ich poczynaniami kierowała chęć zysku – osiągnięcie maksymalnych dochodów przy jak najmniejszych kosztach. Byli oni raczej organizatorami-przedsiębiorcami, nie zaś bezpośrednimi wytwórcami piwa, członkami władz miejskich, osobami zaznajomionymi z zasadami funkcjonowania …

Bójka szlachty w kościele (artykuł, Silva Rerum)

Polskie sejmiki bywały liczne, głośne i rzadko spokojne, co w końcu XVII w. piętnował satyryk Wacław Potocki: „Maluj, diable, sejmiki, gdzie siadłszy w kościele, / Sami nie wiedząc, przy czym, drze szlachta gardziele”, a blisko o wiek późniejszy pamiętnikarz, Jan …

Plany kopalni i miasta Wieliczki Marcina Germana i Wilhelma Hondiusa z 1645 roku (artykuł, Silva Rerum)

W 1620 roku żupnik wielicki Adam Górski sprowadził do Polski szwedzkiego „geometrę” Marcina Germana. Jego zadaniem było wykonanie pomiarów oraz sporządzenie planów podziemnych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce. Prace pomiarowe oraz kreślenie planów w skali 1:1 266 German ukończył w …

Edukacja w rodzinie Sobieskich (artykuł, Silva Rerum)

W rodzinie Sobieskich, której świetność przypadła na XVI, XVII i XVIII wiek, zapewnianie potomkom jak najlepszego wykształcenia miało długą tradycję. Marek Sobieski, dziad przyszłego króla, mało znany szlachcic, a znakomity żołnierz, zrobił karierę nie tylko dzięki swej ambicji, awansowi społecznemu, …

Lis z jeżem w herbie, czyli przemierzyć Polskę zagonem (artykuł, Silva Rerum)

Aleksander Lisowski żył zaledwie czterdzieści lat. Wystarczyło mu to jednak, by na trwale zapisać się w historii nie tylko Rzeczypospolitej, Rosji, ale i całej Europy Środkowo – Wschodniej. Początki żywota nie zapowiadały jednak wielkiej sławy. Aleksander Lisowski herbu Jeż wywodził się …

Wywiad hetmana Koniecpolskiego (artykuł, Silva Rerum)

Hetmani jako głównodowodzący armią Rzeczypospolitej posiadali również szereg uprawnień z zakresu dyplomacji. Szczególnie uwidaczniało się to w kontaktach z Turcją i Krymem, gdzie mogli delegować wysłanników oraz zawierać układy. Musieli mieć również dobre rozeznanie w aktualnej sytuacji międzynarodowej, dlatego też …

Instytucje sejmikowe: sądy skarbowe (artykuł, Silva Rerum)

Rozwój rządów sejmikowych doprowadził do przejęcia przez sejmiki kontroli nad częścią podatków, zbieranie których dotychczas leżało w gestii państwa. Nad ich prawidłowym wybieraniem czuwał początkowo marszałek sejmikowy. Wzrost kompetencji sejmików spowodował zwiększenie obowiązków marszałka, dlatego też w połowie XVII stulecia …

Marszałek nadworny (mareschalcus curiae) (artykuł, Silva Rerum)

Wobec wzrostu obowiązków marszałka koronnego, w 1409 roku ustanowiono urząd marszałka nadwornego. Spełniał on funkcje pomocnicze wobec marszałka koronnego i zastępował go w razie potrzeby. Sprawował nadzór nad dworem królewskim i został powołany w skład …

Sekretarze wielcy (secretari maiores) (artykuł, Silva Rerum)

W dawnej Rzeczpospolitej sekretarzy wielkich było dwóch. Dla Korony powołał go król Aleksander, zaś dla Litwy Zygmunt August. Ich zadania były zbliżone do kompetencji kanclerzy, których mogli nawet zastępować w razie ich nieobecności, z zastrzeżeniem wszakże, że nie mieli prawa …

Stolnik (dapifer) (artykuł, Silva Rerum)

Stolnika zwano niekiedy strukczaszym lub trukczaszym. Jego zadaniem było dbanie o nakrycia stołów i kierowanie podawania kolejnych potraw. Niekiedy pomagali mu w tym inni stolnicy, a on sam koordynował jedynie ich …

Śpiżarny (praefectus promptuarii) (artykuł, Silva Rerum)

Śpiżarny odpowiadał za dostarczenie artykułów żywnościowych na dwór królewski. Bezpośrednio podlegał szafarzowi, przed którym składał …

Trudne pocztowe sąsiedztwo (artykuł, Silva Rerum)

W XVII i XVIII wieku poczta polska borykała się z wieloma problemami. Nienajlepszej jakości drogi i szlaki komunikacyjne, zmurszałe mosty, przeprawy i zarośnięte groble utrudniały konnym pocztylionom terminowe przewożenie korespondencji. Na funkcjonowanie szlaków komunikacyjnych w Rzeczypospolitej miały też wpływ nieustanne …

Skargi i reklamacje pocztowe w dawnej Polsce (artykuł, Silva Rerum)

Znany historyk Tadeusz Korzon wyraził pogląd, że poczta stanisławowskiej Rzeczypospolitej funkcjonowała tak dobrze, iż nie było na nią w ogóle skarg ze strony klientów. Stwierdził nawet, że analizując w swej pracy badawczej różne źródła, nie natknął się nigdy na żadne …

Hodowla ryb na ziemiach polskich w XVI-XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Ryby morskie z pewnością nie były w stanie zaspokoić głodu całej Europy. Im dalej od wybrzeży w stronę Europy Wschodniej, tym więcej spotykało się ryb słodkowodnych. Kolosalną rezerwą ryb zdawała się być rzeka Wołga, Loara słynęła z łososi i karpi, …

Sądownictwo szlacheckie. Organizacja (artykuł, Silva Rerum)

W rzeczypospolitej szlacheckiej sądownictwo było instytucją stanową. Poszczególne stany miały nie tylko swoje własne sądy, ale też odrębne systemy prawne. Według zupełnie innych praw i na podstawie odrębnej procedury działały więc sądy szlacheckie, mieszczańskie, kościelne czy żydowskie. Władza sądownicza nad …

Armia Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Król Jan III Sobieski był znany poza granicami Rzeczypospolitej głównie jako wybitny dowódca. Nic więc dziwnego, że irlandzki medyk króla, Bernard O’Connor, sporo miejsca poświęcił jej siłom zbrojnym. O’Connor nie miał przygotowania militarnego a jednak opis, który pozostawił, należy uznać …

Francuscy rezydenci w Gdańsku (artykuł, Silva Rerum)

Panowanie na europejskich szlakach handlowych w XVII w. floty holenderskiej sprawiło, że aspirująca do pozycji potęgi handlowej Francja zainteresowała się również rynkami Europy Północnej. Handel między Francją a Rzecząpospolitą w dużej mierze odbywał się drogą morską między portami, głównie Bordeaux …

Balety dworskie w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Ze względu na osobisty udział członków rodziny królewskiej oraz najwyższych rodów senatorskich imprezy baletowe stanowiły najwyższy w hierarchii typ wydarzenia artystycznego. Wynikało to także z braku całkowitego rozdziału pomiędzy dwoma rodzajami tańca: percypowanego na drodze wizualnej artystyczno-scenicznego oraz towarzysko-użytkowego, stanowiącego …

Edmund Burke – chwała i upadek Polski (artykuł, Silva Rerum)

Edmund Burke (1729–1797) był jednym z najwybitniejszych polityków brytyjskich XVIII w. Urodził się w Irlandii, jego ojciec był protestantem, matka katoliczką, stąd chyba szczególna uwaga, którą przywiązywał do tolerancji religijnej. W 1750 r. przeniósł się do Londynu, gdzie związał się …

Dziennik Patricka Gordona (artykuł, Silva Rerum)

Migracja Szkotów na kontynent europejski nabrała dynamiki w pierwszej połowie XVI wieku. Niekorzystne zjawiska społeczno-ekonomiczne, które w tym czasie zaczęły ogarniać ich ojczyznę – ekspansja żywiołu angielskiego i zawirowania religijne (triumf prezbiterianizmu w Szkocji w połowie tego stulecia) – zmusiły …

Glossarium: czeladź (artykuł, Silva Rerum)

czeladź – służba dworska u szlachcica, bogatego chłopa albo rzemieślnika, pracująca w gospodarstwie swego pana. W skład czeladzi wchodzili parobcy, dziewki służebne i wszyscy pracujący w gospodarstwie, na polu bądź warsztacie …

Glossarium: kartografia (artykuł, Silva Rerum)

kartografia – jest to nauka o mapach, technologiach ich sporządzania i …

Glossarium: kirys (artykuł, Silva Rerum)

kirys – to element zbroi ochronnej, służący do ochraniania torsu. Najczęściej wytwarzany był z metalu, choć znane są także kirysy ze specjalnie utwardzanej skóry. Od XVI w. stosowano tzw. kirysy kamizelkowe. W kirysy wyposażona była ciężka jazda, którą z czasem …

Glossarium: kmieć (artykuł, Silva Rerum)

kmieć – w dawnej Polsce oznaczał bogatego mieszkańca wsi, w odróżnieniu od mniej zamożnego chłopa, komornika czy chałupnika. Obecnie stanowi synonim …

Glossarium: regimentarz (artykuł, Silva Rerum)

regimentarz – w dawnej Polsce tak określano dowódcę wydzielonego korpusu (dywizji) wojska lub zastępcę hetmana, albo dowódcę pospolitego ruszenia czy konfederacji szlacheckich. Regimentarza mianował …

Pieniądze Jagiellonów (artykuł, Silva Rerum)

Władysław Jagiełło zachował system pieniężny, jaki otrzymał po swych poprzednikach. Podstawowym typem pieniędzy polskich Jagiellonów były półgrosze i denary. Dużo bito zwłaszcza tych drugich. Stanowiły one remedium na ustawiczne pustki w królewskim skarbcu, a bicie tych małych monet o niewielkiej zawartości …

San Cassiano – pierwszy teatr publiczny (artykuł, Silva Rerum)

Przełomowym momentem w dziejach opery było powstanie w Wenecji w 1637 roku pierwszego teatru publicznego – San Cassiano. Do tej pory opery wystawiano zazwyczaj w kręgu arystokracji świeckiej i kościelnej, teraz stały się dostępne dla wszystkich odbiorców. Każdy, kto posiadał …

Artykuły henrykowskie i pacta conventa (artykuł, Silva Rerum)

Po śmierci Zygmunta Augusta szlachta stanęła wobec konieczności wyboru króla. Ustaliła wówczas szereg zasad, które stworzyły podstawę ustrojową nowożytnej monarchii elekcyjnej. W okresie pierwszego bezkrólewia uchwalono artykuły henrykowskie (1573), których nazwa pochodzi od imienia pierwszego polskiego króla elekcyjnego – Henryka …

Volumina Legum (artykuł, Silva Rerum)

Dzieła kompleksowego zebrania praw stanowionych, królewskich przywilejów i konstytucji sejmowych podjął się wielce zasłużony dla polskiej kultury pijar Stanisław Konarski, wspierany przez biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego. Było to zadanie trudne, pracochłonne i kosztowne, toteż w okresie I Rzeczypospolitej nie …

Rękoczyny na sejmach (artykuł, Silva Rerum)

Na dawnych sejmach co bardziej krewcy posłowie w wyrażaniu swojego niezadowolenia często nie poprzestawali tylko na wrzaskach i wyzwiskach, niejednokrotnie podczas obrad dochodziło do szarpanin i rękoczynów. Gdy na sejmie warszawskim w 1570 roku posłowie dobijali się do izby, w …

Hajdamacy (artykuł, Silva Rerum)

W XVIII w. na bezkresnych ziemiach ukrainnych pojawił się nowy ruch. Wyrastał z tradycji kozackich powstań, sprawnie łącząc hasła obrony prawosławnej ortodoksji z pospolitym rabunkiem. Kozacy zaporoscy, do których często przyłączali się chłopi, przekraczali granicę rosyjsko-polską, napadali na dwory i …

Konfederaci nad Zbruczem (artykuł, Silva Rerum)

W czasach stanisławowskich Okopy Świętej Trójcy przeżyły pełen chwały epizod. Podczas konfederacji barskiej Podole było teatrem działań patriotów, wojsk królewskich i posiłków rosyjskich. Niemało też było oddziałów walczących dla zdobyczy z każdym, kto stanął im na drodze. Jednymi z najsłynniejszych …

Ustrój sądów: prawo miejskie (artykuł, Silva Rerum)

Sprawiedliwość w miastach wymierzały sądy ławnicze i radzieckie (te ostatnie miały charakter apelacyjny, a wyrokowali członkowie rady miejskiej), sądy cechowe i sądy gościnne orzekające w sprawach obcych kupców. W miastach prywatnych istotny wpływ na wyroki miał właściciel miasta, działający poprzez …

Z latawcem przeciw piorunom (artykuł, Silva Rerum)

W czerwcu 1752 r. (dokładna data nie jest całkowicie pewna, choć często wymienia się 15 dzień tego miesiąca) znakomity uczony i polityk amerykański Benjamin Franklin (1706-90) dokonał w Filadelfii, podczas burzy, słynnego doświadczenia z latawcem, którym ostatecznie udowodnił elektryczną naturę …

Literackie podróże humanistów (artykuł, Silva Rerum)

Wśród wielu gatunków literackich, jakie uprawiane były w epokach dawnych, szczególnie ciekawy wydaje się dziś hodoeporicon. Termin ten oznacza utwory opisujące jakąś podróż, przy czym przeważnie jako ważny warunek przynależności gatunkowej uznaje się ich wierszowaną, czy też metryczną w przypadku …

Przepowiednia o sukcesji królów polskich (artykuł, Silva Rerum)

W przeciwieństwie do sąsiadującej z nowożytną Rzeczypospolitą Rzeszy, polski rynek informacji politycznej, w szczególności druków politycznych, nie pozostawił po sobie wielu nowożytnych przepowiedni politycznych. Jedną z najistotniejszych dla historii obyczaju politycznego, przede wszystkim ze względu na długie trwanie tekstu, jest …

Czym był barokowy koncept? (artykuł, Silva Rerum)

Każdy licealista zapytany o cechy charakterystyczne estetyki barokowej w literaturze jako pewną oczywistość przypomni kategorię konceptu. Jeśli jednak poprosi się go o podanie wyjaśnienia, co to w zasadzie jest koncept, pojawiają się problemy, a definicja nie oddaje istoty barokowego konceptyzmu. …