• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Szkoła Rycerska (artykuł, Silva Rerum)

W XVIII wieku armia Rzeczypospolitej była anachroniczna w porównaniu z formacjami wojskowymi innych państw europejskich. W latach 1717–1764 liczyła 12–16 tys. żołnierzy. Nie istniało szkolnictwo wojskowe, a takie formacje jak piechota i artyleria nigdy nie rozwinęły się na większą skalę. …

Folwark szlachecki (artykuł, Silva Rerum)

Na krajobraz wiejski Rzeczypospolitej oprócz wsi chłopskich składały się przede wszystkim folwarki szlacheckie. Kmieć przywiązany był do ziemi, na której mieszkał, a zyski z jego pracy czerpał głównie pan. Szlachta nie mogła sobie pozwolić na to, by rola leżała ugorem. …

Sarmatyzm a kultura europejska (artykuł, Silva Rerum)

Pojęcie „Sarmaci” lub „sarmacki” pojawiają się w dziejopisarstwie polskim co najmniej od połowy XV wieku. Wedle relacji kronikarzy niektórzy z Sarmatów − ludu zamieszkującego stepy czarnomorskie − w pierwszych wiekach naszej ery osiedlili się na ziemiach pomiędzy Dnieprem, a Wisłą. …

Kultura mieszczaństwa polskiego złotego i srebrnego wieku (artykuł, Silva Rerum)

Znakomitą większość malarzy, rzeźbiarzy i architektów tworzących w Polsce XVI i XVII wieku stanowili mieszczanie. Także muzycy, nauczyciele i literaci wywodzili się z miast. Nie można jednak powiedzieć, że wszystkie ich dzieła są wyrazem kultury mieszczańskiej: bardzo często pochodzenie nie …

Bicz Tatarów – regimentarz Stefan Chmielecki ur.II poł. XVI w.–zm.1630 r. (artykuł, Silva Rerum)

Pod koniec XVI. i w XVII. wieku najazdy tatarskie na Rzeczypospolitą powtarzały się niemal corocznie – długa, licząca ponad 1500 km granica wschodnia broniona była przez kilka tysięcy żołnierzy, którzy nie byli w stanie zapewnić bezpieczeństwa mieszkańcom kresów. Tatarzy po …

Wokół tronu Jagiellonów. Francuskie starania o sukcesję w Polsce (artykuł, Silva Rerum)

Francja starała się przeciwdziałać wzrostowi potęgi dynastii Habsburgów w Europie stosując zasadę „wróg mojego wroga jest moim przyjacielem”. Paryż montował zatem antyhabsburskie sojusze, próbując wygrywać przeciwników cesarza przeciw niemu. Po przejęciu władzy w 1560 roku, Katarzyna Medycejska rozpoczęła realizację koncepcji …

Bartosz Paprocki - Herby Rycerstwa Polskiego (artykuł, Silva Rerum)

Bartosz Paprocki (1543–1614) pochodził ze średniozamożnej szlachty z ziemi dobrzyńskiej i całe swe życie poświęcił pracy literackiej. Był zdolnym samoukiem, wychowanym na pańskich dworach. Uczestniczył w stambulskiej wyprawie dyplomatycznej Andrzeja Tarnowskiego, a po powrocie oddał swe pióro na usługi Zborowskim, …

Mikołaj Mielecki (ok. 1540–1585) – zdymisjonowany hetman (artykuł, Silva Rerum)

Ulubieniec Zygmunta Augusta, który obdarzył go licznymi majątkami. Zasłużył na nie, wyjednując dla polskiego monarchy spadek po Janie Zygmuncie Zapolyi na Węgrzech. Pierwszy raz przeprowadził samodzielną akcję wojskową w 1572 r. Pociągnął wówczas na Pokucie, przepędzając stamtąd Mołdawian. Niespodziewanie jednak …

Konstanty Ostrogski (ok. 1460-1530) – Scypion ruski i litewski (artykuł, Silva Rerum)

Jeden z najwybitniejszych wodzów litewskich, który stoczył aż sześćdziesiąt dwie bitwy, z czego tylko dwie można uznać za kompletne klęski. Wojaczkę rozpoczął młodo i od razu dał się poznać jako mistrz małej wojny. Nauczycielami sztuki wojennej byli dla niego Tatarzy, …

Stanisław Kostka Potocki (artykuł, Silva Rerum)

O Stanisławie Kostce Potockim (1755 – 1821) – wybitnym polityku i publicyście, archeologu, architekcie–amatorze, pisarzu, mecenasie i teoretyku sztuki, wreszcie kolekcjonerze – pisano wiele, i to zarówno w czasach mu współczesnych, jak i w latach późniejszych. Ze wspomnień pamiętających go …

Gałązka oliwna (artykuł, Silva Rerum)

Na ilustracji widać hydrię czerwonofigurową z IV wieku p.n.e. Naczynie to pochodzi z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego, który zakupił je w okolicach Neapolu, gdzie prowadził badania archeologiczne. W 1805 roku Potocki udostępnił swoje zbiory publiczności tworząc Muzeum Wilanowskie. "Owiniętą” wokół szyjki …

Akuszerka - kobieta, która zna się na rzeczy (artykuł, Silva Rerum)

Poród w średniowieczu i okresie staropolskim stanowił dla matki i dziecka duże zagrożenie. Jedyną pomocą w większości przypadków służyły starsze kobiety i znachorki, których wiedza była niestety bardzo ograniczona. Położnictwo rozwinęło się w Polsce dopiero w XVI wieku. Prawie w …

Opieka nad dzieckiem w miejskim prawie doby nowożytnej (artykuł, Silva Rerum)

Dzieci, szczególnie te, które straciły jednego lub oboje rodziców, w okresie staropolskim znajdowały się pod opieką zarówno Kościoła, w myśl prawa moralnego „Nie będziesz krzywdził żadnej […] sieroty […]”, jak i obowiązującego w miastach prawa magdeburskiego. Zastanowić się należy nad …

Rada Perejasławska w 1654 roku (artykuł, Silva Rerum)

Powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego uczyniło z Ukrainy teren zaciętych zmagań wojennych. Kozacki przywódca przekonał się, że własnymi siłami nie da się wywalczyć niepodległości, a na tatarskiego sojusznika nie ma co liczyć, bowiem ten był najbardziej zainteresowany stanem permanentnej …

Antemurale christianitatis – Przedmurze chrześcijaństwa (artykuł, Silva Rerum)

Przedmurzem chrześcijaństwa nazywano także Bizancjum oraz Węgry. Polskę zaczęto określać w ten sposób w XV w. Wydaje się, że polska dyplomacja posługiwała się tym pojęciem, by dowodzić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów, broniąc swych granic przed Tatarami i Turkami, działa na …

Nihil obstat – Nic nie stoi na przeszkodzie (artykuł, Silva Rerum)

Nihil obstat to formuła konieczna do udzielenia Imprimatur – zgody na drukowanie książki. Od XVI w. cenzura kościelna przed publikacją książki musiała orzekać, że nie ma przeszkód, by przystąpić do jej drukowania, ponieważ jej treść jest zgodna z doktryną …

Sejmiki ziemskie i ich funkcje: sejmik gospodarski (powstał w pocz. XVII w.) (artykuł, Silva Rerum)

Wydaje się, że dla wielu niezainteresowanych wielką polityką szlachciców, był to najważniejszy z sejmików. Interesowało ich głównie, ile i kiedy należy zapłacić uchwalony podatek, kogo należy od niego uwolnić oraz kto będzie wybierał podatek i na co będzie on wydatkowany. …

Hetman kozacki (artykuł, Silva Rerum)

Wraz z pojawieniem się na Ukrainie Kozaków – wojskowego bractwa i przejęcia części z nich na żołd Rzeczypospolitej, ustanowiono dowódcę rejestrowych, zwanego hetmanem kozackim, a czasem atamanem. Ta druga nazwa oraz określenie „starszy wojska zaporoskiego Jego Królewskiej Mości” używano od …

Marszałek Rady Nieustającej (artykuł, Silva Rerum)

W 1775 roku utworzono Radę Nieustającą, z marszałkiem na jej czele. Sprawował on swoją funkcję przez dwa lata i następny raz mógł być wybrany dopiero po czterech latach. Marszałek przewodniczył dziewięciu przedstawicielom stanu rycerskiego, którzy wraz z królem i dziewięcioma …

Koniuszy (agazo, praefectus stabuli) (artykuł, Silva Rerum)

Zadanie zarządzania stajniami i stadninami powierzano koniuszemu. Urzędnik ten występował już na dworze Kazimierza Wielkiego, zaś w Wielkim Księstwie Litewskim od czasów Zygmunta Augusta był wyłącznie tytułem honorowym. Za dygnitarza koronnego uznano koniuszego pod koniec XVII stulecia. Koniuszostwo było ważnym zadaniem. …

Burzliwe dzieje wolnej elekcji po śmierci Jana III (artykuł, Silva Rerum)

Wolna elekcja po śmierci Jana III dotkliwie obnażyła słabość Rzeczpospolitej. Odniesione kilkanaście lat wcześniej zwycięstwo pod Wiedniem okazało się łabędzim śpiewem jej potęgi. Przykładem niepowodzeń ostatnich lat rządów może być polityka dynastyczna króla. Jan III i Maria Kazimiera nie mieli szczęścia …

Herbarz Kaspra Niesieckiego - podstawa źródłowa (artykuł, Silva Rerum)

Korona polska, podobnie jak większość polskich dzieł heraldycznych, jest połączeniem herbarza i genealogii. Jest ona najobszerniejszym, ukończonym herbarzem staropolskim, napisanym na podstawie rzetelnie zebranej, bogatej bazy źródłowej. Rozpoznanie warsztatu naukowego Kaspra Niesieckiego często nie było łatwe. Autor herbarza posługiwał się …

Kamienie węgielne poczty za Władysława IV (artykuł, Silva Rerum)

Syn Zygmunta III Wazy, następca tronu Władysław IV był wielbicielem muzyki i mecenasem, choć najczęściej kojarzony bywa z planowaną i nie zrealizowaną ostatecznie wyprawą do Turcji oraz fiaskiem polityki wobec Kozaczczyzny, której efektem było powstanie Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie (1648). …

Ordynacya poczty przemyskiej (8 lipca 1667 roku) (artykuł, Silva Rerum)

W dawnej Rzeczypospolitej funkcjonowały dwa rodzaje urządzeń pocztowych. Była więc poczta powszechna, która służyła przede wszystkim ekspedycji korespondencji państwowej oraz tak zwane poczty partykularne, zakładane przez województwa, ziemie i miasta mające na celu realizację usług na rzecz ich mieszkańców. Inaczej …

„O krowy holenderskie pilno się staram...” (artykuł, Silva Rerum)

Tak pisał w swoim liście z 14 czerwca 1625 r. Krzysztof Skrobowicz, zarządzający majątkiem Krzysztofa II Radziwiłła w Birżach. „Krowy holenderskie”, czyli bydło powszechnie u nas zwane holenderskim, sprowadzane było do Polski prawdopodobnie od końca XVI w., a z pewnością …

Następstwo tronu w Konstytucji 3 maja (artykuł, Silva Rerum)

Jedną z najważniejszych decyzji Konstytucji 3 maja była likwidacja wolnej elekcji i ustanowienie monarchii dziedzicznej. Zgodnie z poglądami autorów Ustawy rządowej miało to uchronić Rzeczpospolitą przed wstrząsami politycznymi okresów bezkrólewia oraz interwencjami państw obcych („Doznane klęski bezkrólewiów periodycznie rząd wywracających”). …

Stosunek szlachty do handlu w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. (artykuł, Silva Rerum)

W drugiej połowie XVI w. Rzeczpospolita zyskała miano spichlerza Europy ze względu na duże dostawy zboża do państw Starego Kontynentu. Handel między Gdańskiem a portami Europy skupiał się długo na schemacie eksportu z Polski produktów spożywczych i surowców, takich jak …

Stemmat, czyli polska specjalność (artykuł, Silva Rerum)

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech epok dawnych jest bardzo silna pozycja gatunków literackich, które pozostają w ścisłym związku ze sztukami wizualnymi. Niewątpliwie najważniejsza z tego grona jest emblematyka, która wywierała bardzo silny wpływ na inne rodzaje piśmiennictwa. Jednym z gatunków …

Choroba i śmierć króla Michała (artykuł, Silva Rerum)

Dla nikogo ze współczesnych Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu nie było tajemnicą, że młody król nie znał – mówiąc delikatnie – umiaru w jedzeniu i piciu. Owe naganne skłonności, być może wyolbrzymiane przez niechętnych władcy ówczesnych dziejopisów i pamiętnikarzy, miały swoje podłoże …

Przywilej króla Stefana Batorego dla aptek toruńskich (artykuł, Silva Rerum)

Dominujący wpływ na kwestie związane z zawodem aptekarskim miała Rada Miasta Torunia. Ona przyjmowała aptekarzy do pracy oraz wydawała im odpowiednie zezwolenia na otwieranie w mieście nowych punktów farmaceutycznych. Przyznawała im również różnego rodzaju przywileje, niejednokrotnie potwierdzane później przez kancelarię …

Z Tulle do Warszawy. Klan Baluze'ów w Polsce (1646–1718) (artykuł, Silva Rerum)

Klan Baluze'ów z Polski, określany w literaturze również jako Baluze'owie Polacy, związany był z dworami Polski i Francji. Jego członków odnaleźć można wśród dyplomatów, agentów, spiskowców i dworskich malkontentów. Skąd pochodzili i co ich przywiodło do Rzeczypospolitej? Baluze'owie Polacy zamieszkiwali …

Mak lekarski. Motywy roślinne na elewacjach pałacu wilanowskiego. (artykuł, Silva Rerum)

Makówka wchodzi w skład girland zwieszonych z ramion atlantów na apartamencie króla. Na jednym z owoców świetnie widać tarczowate znamię słupka. Owoc ten przypomina duże kuliste owoce maku lekarskiego zwieńczone stosunkowo płaskim znamieniem. Roślina ta jest uprawiana od tak dawna, …

Vivat maj! Trzeci maj! Dla świata błogi raj! (artykuł, Silva Rerum)

„Widzimy, jak za jednym razem położono kres anarchii i obalono poddaństwo, wzmocniono tron dla ochrony narodu, nie naruszając przy tym jego wolności, przekreślono, dzięki zmianie monarchii z elekcyjnej na dziedziczną, wszystkie obce intrygi... Nikt nie poniósł strat, ani nie został …

Jak wybierano posłów na sejm? Głosowanie na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach w 1689 r. (artykuł, Silva Rerum)

W archiwaliach rodziny Morsztynów przechowywanych w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Narodowej znajduje się rzadko spotykany zapis głosowania na posłów sporządzony na sejmiku przedsejmowym województwa krakowskiego w Proszowicach w grudniu 1689 r. Głosowaniem kierował marszałek sejmiku Krzysztof Dobiński. Sejmik ten zgodnie z …

Glossarium: elekcja viritim (artykuł, Silva Rerum)

elekcja viritim [łac. wybieranie przez wszystkich szlachciców, mąż w męża] – w XVII i XVIII w. zasada wyboru króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego przez ogół szlachty. Każdy szlachcic miał prawo uczestniczyć w zjeździe elekcyjnym i …

Glossarium: Ormianie (Armeńczycy) (artykuł, Silva Rerum)

Ormianie (Armeńczycy) – po opanowaniu Armenii przez Turcję doszło do masowej emigracji Ormian, a część z nich dotarła na ziemie polskie. Od początku XIV wieku osiedlali się głównie w miastach: w Haliczu, Kamieńcu Podolskim, we Lwowie i Zamościu. Kazimierz Wielki …

Glossarium: wojewoda (artykuł, Silva Rerum)

wojewoda – do XIV w. jeden z najwyższych dostojników w dawnej Polsce, posiadający szeroką władzę, niekiedy zagrażający pozycji władcy. Wojewoda stał na czele hierarchii urzędów ziemskich, zasiadał w senacie. Z czasem jego władza została znacznie ograniczona do dowodzenia pospolitym ruszeniem, …

Historia czytana z monet (artykuł, Silva Rerum)

Niektóre monety mówią współczesnym ludziom więcej niż niejeden zapis kronikarski. Dlaczego na wielu monetach pojawia się symbol orła? Co na monetach Bolesława Krzywoustego robił św. Wojciech? Który król spoglądający z monety miał na sobie szaty antycznego wodza i kto jest …

Humanista Mikołaj Czepiel (artykuł, Silva Rerum)

Studia grecystyczne na Akademii Krakowskiej w II połowie XV oraz w I połowie XVI wieku zawdzięczają wiele Mikołajowi Czepielowi (ur. 1453 – zm. 30 IV 1518). Ten pochodzący z Poznania przedstawiciel mieszczańskiej rodziny, uzyskawszy stopień doktora prawa, zasłynął swoimi podróżami …

Kwintylian i jego ideał wychowawczy (artykuł, Silva Rerum)

W swoim łacińskim traktacie O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer Maciej Kazimierz Sarbiewski powołując się na Kwintyliana, nazywa go „wybitnym nauczycielem poprawnego przemawiania”. Marek Fabiusz Kwintylian, żyjący w pierwszym wieku naszej ery retor i teoretyk wychowania, z nominacji cesarza …

Dramma per musica na dworze Władysława IV (artykuł, Silva Rerum)

Praktykę wykonywania przedstawień operowych na dworze wprowadził królewicz Władysław Waza. Podczas swojej podróży do Włoch zapoznał się z praktyką dramma per musica na dworze Medyceuszów (w podróż do Włoch udał się także młodszy brat Władysława IV, Aleksander Karol, a w …

Formula processus (artykuł, Silva Rerum)

Tężenie ruchu egzekucyjnego dążącego do reformy prawa doprowadziło do uchwalenia projektu opracowania prawa sądowego na sejmie bydgoskim w 1520 roku. Trzy lata później zbiór ten, zwany Formula processus, został przyjęty. Na uwagę zasługuje, że w czasach przedrozbiorowych było to jedyne …

Troas Łukasza Górnickiego (artykuł, Silva Rerum)

Łukasz Górnicki (1527–1603), pisarz, sekretarz Zygmunta Augusta oraz starosta tykociński i wasilkowski, zasłynął przede wszystkim jako autor traktatu Dworzanin polski, będącego parafrazą dzieła Baltazara Castiglione. Górnicki jest również twórcą renesansowego dramatu zatytułowanego Troas. Tragedyja z Seneki, który ukazał się w …

Początki Litwy (artykuł, Silva Rerum)

Należący do bałtyckiej grupy ludów indoeuropejskich Litwini zasiedlili południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego w połowie I tysiąclecia p.n.e. Jednak pierwsza wzmianka o nich w źródłach pisanych pojawia się dopiero po upływie piętnastu stuleci od przybycia. W r. 1009 – tak informuje …

Unia zła czy dobra? (artykuł, Silva Rerum)

Trwający cztery stulecia związek państwowy Polski i Litwy nie przez wszystkich oceniany jest jednoznacznie pozytywnie. Niektórzy historycy polscy uważali, że zaangażowanie w wojny z Moskwą o Inflanty spowodowało koncentrację sił i środków na północnym-wschodzie, ze szkodą dla interesów polskich na …

Honorowy obywatel królobójcą (artykuł, Silva Rerum)

6 listopada 2009 r. w Białym Domu prezydent Barack Obama podpisał rezolucję nadającą honorowe obywatelstwo Stanów Zjednoczonych Kazimierzowi Pułaskiemu. Było to zwieńczenie zabiegów demokratycznego kongresmana Dennisa Kucinicha i 20 z górą jego kolegów z obu partii. Obie izby Kongresu jednogłośnie …

Kazimierz Jan Wojsznarowicz (Woysznarowicz) – duchowny i preceptor (artykuł, Silva Rerum)

Wysyłanie duchownych w roli preceptorów młodych peregrynantów miało swoją długą tradycję zarówno w środowisku staropolskich protestantów, jak i katolików. Wśród nich można wymienić osobę księdza Kazimierza Jana Woysznarowicza (Wojsznarowicza) (ok. 1620-1677). Urodził się on w litewskiej rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się …

Siedemnastowieczna pochwała Justa Lipsjusza (artykuł, Silva Rerum)

Antwerpia, miasto pierwszej w świecie giełdy, znane z handlu diamentami i twórczości Rubensa, było miejscem pracy Auberta le Mire, znanego jako Albertus Miraeus. Ten niderlandzki historyk działał przy katedrze w Antwerpii jako jej kanonik i bibliotekarz. W 1606 roku ukazał …

Waleta – wiersz na pożegnanie (artykuł, Silva Rerum)

Sytuacja rozstania spowodowanego podróżą należała w dawnej poezji do tematów nader chętnie podejmowanych przez twórców. Już w starożytności stał się on podstawą rozróżnień gatunkowych (wyróżniano dwie podstawowe sytuacje, z którymi łączono odrębne gatunki zarówno poetyckie, jak i oratorskie: kiedy żegnano …

Staropolskie adoksografie, czyli pochwały rzeczy błahych (artykuł, Silva Rerum)

Wręczanie magnatom czy znaczniejszej szlachcie wierszy przez sekretarzy, preceptorów czy również ludzi obcych, którzy próbowali zaskarbić sobie względy możnej osoby, było w dawnych wiekach czymś naturalnym. Obok utworów typowo okolicznościowych, uświetniających wydarzenia rodzinne i „kalendarzowe” – jak narodziny potomka, zaślubiny, …