• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Polska świadomość narodowa w XVI–XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Wiek XVI przyniósł przemiany gospodarczo-polityczne, które sprzyjały powstaniu ogólnonarodowej wspólnoty gospodarczej oraz narastaniu jedności ekonomicznej całego terytorium Rzeczypospolitej. Wśród społeczeństwa utrwalała się świadomość, że kmiecie także wchodzą w skład narodu polskiego. Mieszczanie zaś odgrywali ważną rolę dzięki przedstawicielom wykształconym w …

Konkurenci (artykuł, Silva Rerum)

Anna Jagiellonka, córka Zygmunta I, w czasie pierwszych elekcji została okrzyknięta „Piastem”. Szlachta chciała, by to ona zasiadła na polskim tronie jako przeciwwaga dla wpływów zagranicznych. Anna, wychowywana na dworze królowej Bony, stała się kosmopolitką pozbawioną poczucia narodowego. Nieufnie traktowała …

Żywot i sprawy Mikołaja Oleśnickiego (artykuł, Silva Rerum)

Ród Oleśnickich nabrał pierwszorzędowego znaczenia w XV wieku, za sprawą biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Po jego śmierci potęga rodu zachwiała się i dopiero działalność Mikołaja Oleśnickiego (1558–1629) przywróciła temu rodowi dawne znaczenie. Mikołaj wywodził się z wyznającej arianizm średniozamożnej szlachty sandomierskiej. …

Alegoria na wzięcie Warszawy w 1794 r. (artykuł, Silva Rerum)

4 listopada 1794 r. o piątej rano siedem kolumn rosyjskich uderzyło na szańce Pragi. W cztery godziny było już po wszystkim, pomimo zaciekłego oporu. Rankiem dnia następnego wysłańcy warszawskiego magistratu stanęli przed zwycięskim głównodowodzącym, generałem Aleksandrem Suworowem, który przyjął ich …

Gutakowski Ludwik (1738-1811) (artykuł, Silva Rerum)

Gutakowski Ludwik (1738-1811) poseł, konsyliarz Rady Nieustającej, prezes Rady Stanu i Ministrów Księstwa Warszawskiego, wolnomularz. Pochodził z Litwy, szambelanem został za Augusta III, potem związał się ze Stanisławem Augustem. W r. 1778 został konsyliarzem w Radzie Nieustającej. Związany z wolnomularstwem od …

Silnicki Gabriel h. Jelita (zm. 1681) (artykuł, Silva Rerum)

Silnicki Gabriel h. Jelita (zm. 1681), kasztelan kamieniecki, pułkownik, regimentarz. Od wczesnej młodości służył w armii koronnej; w 1648 r. uczestniczył w walkach z Kozakami Bohdana Chmielnickiego. W czasie bitwy pod Korsuniem prawdopodobnie dostał się do niewoli tatarskiej, ale już …

Lubomirski Hieronim Augustyn (ok. 1647-1706) (artykuł, Silva Rerum)

Lubomirski Hieronim Augustyn (ok. 1647-1706), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny. Przeznaczony zapewne do stanu duchownego, już w 1660 r. otrzymał dochodową godność opata komendatoryjnego benedyktynów w Tyńcu; w czasie studiów w Italii zrezygnował z kariery duchownej, wstąpił do joannitów i …

Zbąska ze Stanisławskich Anna (artykuł, Silva Rerum)

Zbąska ze Stanisławskich Anna primo voto Warszycka, secundo voto Oleśnicka (ur. między 1651-1654 – zm.1700 lub 1701) pierwsza polska autorka obszernego utworu o tematyce świeckiej - wierszowanej autobiografii. W r. 1883 Aleksander Brückner odkrył w Bibliotece Publicznej w Petersburgu rękopis zatytułowany …

Małachowski Jan (1623-1699) (artykuł, Silva Rerum)

Małachowski Jan (1623-1699) podkanclerzy koronny, biskup krakowski. W młodości uczestniczył w wojnach z Kozakami, odznaczył się w bitwie pod Beresteczkiem (1651). Po śmierci żony zdecydował się na karierę duchowną, przyjął święcenia kapłańskie i już w r. 1655 był kanonikiem lwowskim; …

Anetka Potocka – kolejna pani na Wilanowie (artykuł, Silva Rerum)

Anna Maria Ewa Apolonia Tyszkiewiczówna przyszła na świat w Warszawie 26 marca 1779 r. i pozostała jedynym dzieckiem swoich rodziców – hetmana polnego, a później marszałka wielkiego litewskiego Ludwika i Konstancji z Poniatowskich, bratanicy króla Stanisława Augusta. Spadkobierczyni dużej fortuny, …

Plica polonica czyli kołtun polski (artykuł, Silva Rerum)

Kołtun oznacza zbity kłąb włosów na głowie, powstały wskutek brudu, niemycia i nieczesania głowy, połączony zwykle z wszawicą. Jego nazwa wywodzi się od kiełtania się, czyli kołysania poklejonych i sfilcowanych kudłów. Dawniej powszechny, na Zachodzie znikł nierównie wcześniej, aniżeli w …

Najważniejszy ołtarz w Polsce (artykuł, Silva Rerum)

Wszyscy czasem korzystamy z cudzych pomysłów i zazwyczaj nie ma w tym nic złego. Ale żeby nie pytać autora o zdanie i kopiować jego dzieło w kilkudziesięciu egzemplarzach na terenie całego kraju? Coś, co dziś byłoby niedopuszczalne i mogłoby się …

Taka jest bowiem wola Boża: uświęcenie wasze, żebyście się powstrzymali od wszeteczeństwa (List do Tesaloniczan 4, 3) - jakie kary spotykają cudzołożników? (artykuł, Silva Rerum)

W obyczajowości staropolskiej bardzo dużą wagę przywiązywano do moralności i przyzwoitego prowadzenia się. Wierność obowiązywała kobietę bezwzględnie. Zdarzało się im jednak zejść z wyznaczonej drogi. Podobnie zresztą było z mężczyznami, choć przed sądami miejskimi częściej toczyły się sprawy, w których …

Starosta kaniowski Mikołaj Bazyli Potocki (artykuł, Silva Rerum)

Awanturnictwo, sadyzm, pijaństwo, rozpusta, a przy tym niezwykła pobożność – to cechy Mikołaja Bazylego Potockiego, jednego z największych warchołów czasów stanisławowskich. Pomimo tego, że żył w czasach wielbiącego naukę i rozum oświecenia, Potocki hołdował zupełnie innym wartościom. Noszący się po …

Hetmański cud Chmielnickiego (artykuł, Silva Rerum)

Najważniejszą instytucją na Siczy była rada generalna, złożona ze wszystkich obecnych na Siczy Kozaków, którzy ustawiwszy się wokół starszyzny kozackiej, decydowali o wojnie i pokoju, sojuszach i celach wypraw wojennych. Starszyzna niechętnie patrzyła na te zebrania, ponieważ obawiała się utraty …

Polonia semper fidelis – Polska zawsze wierna (artykuł, Silva Rerum)

Polska, ukształtowana przez tradycję rzymską, a za jej pośrednictwem grecką, przez chrześcijaństwo, przez kulturę włoską, duchowo wierna cywilizacji Zachodu, stała się jej strażnikiem na Wschodzie. Jej wpływy sięgnęły krańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białorusi i Ukrainy. W tym kontekście powiedzenie to …

Imprimatur – Można drukować (artykuł, Silva Rerum)

Imprimatur to formuła zgody na drukowanie książki o treści teologicznej udzielana wydawnictwom katolickim. Jest to zarazem stwierdzenie, że jej treść jest zgodna z doktryną Kościoła. Zgodę tę wydawały władze kościelne, a udzielał jej wikariusz generalny …

Orzelska Anna Katarzyna (artykuł, Silva Rerum)

Orzelska Anna Katarzyna (ok. 1702 lub 1707-1769), księżna Holstein Beck. Była naturalną córką Augusta II i jego metresy, najprawdopodobniej z domu Renard. W dzieciństwie nie była otoczona królewską opieką, dopiero w r. 1724 przyrodni brat, Fryderyk August Rutowski odszukał ją …

Chanenko Michał (artykuł, Silva Rerum)

Chanenko Michał (ok. 1620-ok. 1680), pułkownik, hetman kozacki. W latach 1656-1669 był pułkownikiem humańskim, w 1659 r. uczestniczył w radzie kozackiej nad Rosawą, która obrała hetmanem Jerzego Chmielnickiego; nie przyłączył się do układu, zawartego tym roku z Moskwą w Perejasławiu. …

Rokitnicki Jakub Stanisław h. Prawdzic (artykuł, Silva Rerum)

Rokitnicki Jakub Stanisław h. Prawdzic (zm. 1689), rotmistrz, poseł na sejmy. Służbę wojskową rozpoczął prawdopodobnie pod koniec 1648 r. Jako rotmistrz chorągwi kozackiej walczył przeciw siłom kozacko-tatarskim pod Beresteczkiem (1651) i w kampanii żwanieckiej (1653). W początkowym okresie Potopu uczestniczył …

Korzeniewski Jan Stanisław h. Nałęcz (artykuł, Silva Rerum)

Korzeniewski Jan Stanisław h. Nałęcz (ok. 1640 – 1683 lub 1684), poseł na sejmy. W r. 1667 został zmuszony do rozliczenia się przed sejmikiem średzkim z pieniędzy podatkowych po zmarłym ojcu, który był poborcą podatkowym województwa poznańskiego, zwrócił wtedy 11 …

Stachurski Jan h. Ostoja (artykuł, Silva Rerum)

Stachurski Jan h. Ostoja (zm. 1669), generał major wojsk koronnych. Podczas Potopu szwedzkiego służył w królewskiej gwardii pieszej, wziął m.in. udział w oblężeniu Warszawy i bitwie warszawskiej 28-30 VII 1656. Od r. 1660 podpułkownik (oberszterlejtnat) w swoim regimencie, uczestniczył w …

Sejmiki ziemskie i ich funkcje: sejmik kapturowy (powstał w 1572 r.) (artykuł, Silva Rerum)

Powołany po raz pierwszy podczas pierwszego bezkrólewia, obradował pod węzłem konfederacji. Wyłaniał władze konfederacji oraz sąd kapturowy dla ziemi, województwa, które miały obowiązek sprawować wymiar sprawiedliwości podczas …

Hetmani wielcy i polni (artykuł, Silva Rerum)

Urząd hetmana (dux exercituum, campiductor generalis) powstał w Polsce w drugiej połowie XV wieku. Swój pierwowzór miał w Czechach i ustanowiono go wraz z koniecznością zaciągania wojska zaciężnego, którego hetman był dowódcą. Początkowo hetmana powoływano doraźnie, na jedną bądź kilka …

Generał pocztmistrz (artykuł, Silva Rerum)

Pocztmistrz naczelny sprawował nadzór nad pocztą królewską. Urząd ten powołał Władysław IV w 1647 roku. Za panowania innych władców zmieniała się nazwa tego urzędu. Za Sasów był nazywany generalnym pocztmistrzem Rzeczypospolitej Polskiej, za Stanisława Augusta generalnym dyrektorem poczty lub …

Chorąży (vexillifer) (artykuł, Silva Rerum)

Informacja o chorążym koronnym pojawia się w relacjach Jana Długosza, który opisywał bitwę pod Grunwaldem. Zadaniem chorążego było noszenie chorągwi królewskiej podczas wielkich uroczystości państwowych, takich jak hołd lenników Rzeczypospolitej, hołd mieszczan krakowskich, koronacje i pogrzeby monarsze. Zawsze zajmował miejsce …

Ochmistrz/ochmistrzyni (magister curiae) (artykuł, Silva Rerum)

Osobny dwór posiadała także królowa. Funkcjonowały tam urzędy analogiczne do dworu jej królewskiego małżonka. Na czele tego dworu stał ochmistrz. Polacy drwiąco, funkcję tą przezywali achmistrzem, czyniąc aluzję do ciągłych lamentów fraucymeru. Najogólniej rzecz ujmując jego obowiązki pokrywały się z …

Jan Amos Komenský i jego Orbis pictus (artykuł, Silva Rerum)

Jan Amos Komenský (1592-1670), zwany również Komeniuszem, był filozofem, reformatorem i myślicielem protestanckim, ale przede wszystkim uznanym czeskim pedagogiem. Całe życie poświęcił praktycznej działalności wychowawczej, układaniu podręczników szkolnych i teoretycznemu opracowywaniu zagadnień pedagogicznych oraz dydaktycznych, kładąc tym samym podwaliny pod …

Księgi grodzkie i ziemskie (artykuł, Silva Rerum)

Dokumentacja działalności lokalnych sądów szlacheckich to jedno z najważniejszych, a jednocześnie najsłabiej znanych źródeł dziejów dawnej Rzeczypospolitej. Choć w sensie prawnego i honorowego pierwszeństwa instytucji księgi ziemskie powinny być wymieniane przed księgami grodzkimi, to te ostatnie stopniowo stawały się coraz …

Dość wysoki, z lekką nadwagą (artykuł, Silva Rerum)

Bernard O’Connor zostawił nie tylko opis charakteru, ale także cech zewnętrznych szlachty. Członkowie tego stanu w większości byli nieco powyżej średniego wzrostu, natomiast ich ciała, choć proporcjonalne, były jednak „duże”. O szczupłą sylwetkę troszczyły się tylko kobiety z „wyższej klasy”, …

Jerzy Kazimierz Woynarowski – opiekun Adama Mikołaja Sieniawskiego (artykuł, Silva Rerum)

Jerzy Kazimierz Woynarowski herbu Strzemię był jednym z guwernerów młodego starosty lwowskiego (a późniejszego wojewody bełzkiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego) Adama Mikołaja Sieniawskiego w czasie jego młodzieńczej zagranicznej podróży edukacyjnej po Europie w latach 1684–1686. Nie wiadomo czym …

Abdykacja i co z niej wynikło (artykuł, Silva Rerum)

Praktycznie już od śmierci Ludwiki Marii (16 maja) król przestał interesować się sprawami państwa i jego bezpieczeństwa – wystarczy przypomnieć spóźnioną reakcję na wtargnięcie oddziałów tatarsko-kozackich na południowe ziemie Rzeczypospolitej jesienią 1667 r. Bynajmniej nie rozpacz po zmarłej małżonce była …

O śmierci na poważnie i na wesoło (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z najczęściej uprawianych gatunków literackich w epokach dawnych był epigram. Termin ten określa zwięzły utwór poetycki przeważnie zakończony jakimś konceptem bądź zaskakującą pointą. Badacze literatury wyróżniają wiele odmian epigramu. Kryterium przeważnie jest tematyka, jakiej dane utwory dotyczą. Zarówno w …

Prawna ochrona królewskich wizerunków (artykuł, Silva Rerum)

Jak wiemy, naczelnym zadaniem portretu było symboliczne (acz wizualne) uobecnianie modela, uobecnianie rytualne, prawne, magiczne, emocjonalne lub komemoratywne. Nawet w rzeczywistości nowożytnej zdarzało się, iż konterfekty noszono w procesji niczym przedmiot kultu. Podczas uroczystości żałobnych po zgonie Franciszka I jego …

Sąd sejmowy (artykuł, Silva Rerum)

Zbrodnia obrazy majestatu stanowiła najbardziej trwałą, konstytutywną wręcz kompetencję rzeczową ukonstytuowanego w XVI wieku sądu sejmowego (zwanego iudicium ultimae instantiae lub iudicium regale conventionale), należącego do tzw. sądów zadwornych. U swej genezy sąd sejmowy stanowił szczególny, najwyższy w hierarchii typ sądu …

Giuseppe Giacomo Fontana (artykuł, Silva Rerum)

Niezwykle ważnym architektem dla Wilanowa był Giuseppe Giacomo Fontana (zm. 1739), znany w Polsce pod imieniem Józef. Pełnił on w zasadzie funkcję zastępcy Giovanniego Spazzia. Realizował głównie projekty mistrza, ale też i swoje. Początkowo był związany z podkanclerzym Stanisławem Antonim …

Monteskiusz – marność i wszystko marność (artykuł, Silva Rerum)

Karol Ludwik Monteskiusz (1689–1755) był jednym z najwybitniejszych myślicieli politycznych XVIII w., a jego koncepcja trójpodziału władzy zachowuje aktualność do dzisiaj, stanowiąc między innymi podstawę systemu politycznego Stanów Zjednoczonych. Jak większość polityków i publicystów swojej epoki poświęcał Rzeczypospolitej mało miejsca, a …

Krypta pod prezbiterium (artykuł, Silva Rerum)

Wykonując zalecenie Jana Zapolskiego, wizytatora polskiej prowincji cystersów, Michał Hacki w 1684 roku, a więc wkrótce po objęciu urzędu opata, wydał zarządzenie nakazujące grzebanie zmarłych wyłącznie w świątyni klasztornej, w miejscu do tego przeznaczonym, a w dwa lata później polecił …

Michała Hackiego droga do opactwa (artykuł, Silva Rerum)

Godność opata, to nie tylko najwyższy urząd w zgromadzeniu zakonnym i związany z tym splendor, ale także źródło znacznych profitów, niestety, od połowy XVI wieku w Polsce nie dla każdego dostępne. Założone w 1186 roku opactwo oliwskie o regule cysterskiej należało …

Francesco Buonvisi – nadzwyczajny legat papieski w Polsce (artykuł, Silva Rerum)

Pochodził ze sławnego rodu, którego najstarszym znanym przedstawicielem był Buonviso di Corrado, doradca cesarza Ottona III. W XII wieku ród Buonvisich stał się w Lukce potężną dynastią bankiersko-kupiecką. Najsłynniejszym z trzech kardynałów wywodzących się z tego rodu był właśnie Francesco …

Eneasz jako wzorzec osobowy dla Sarmatów (artykuł, Silva Rerum)

Szlachta I Rzeczypospolitej powoływała się na przykład starożytnego Rzymu zarówno wtedy, gdy mowa była stricte o ustroju państwa, jak i w życiu społecznym oraz obyczajowym. Odwoływano się również, choć nieco rzadziej, do wybitnych Greków, kiedy chciano pokazać szlachetność wybitnych postaci …

Przywilej mielnicki i nihil novi (artykuł, Silva Rerum)

Jan Olbracht silnie dzierżył stery rządu. Było to nie w smak magnaterii. Najważniejsi dostojnicy królestwa po śmierci króla, w 1501 roku przedstawili jego następcy, Aleksandrowi, tzw. artykuły mielnickie (do niedawna uważane za przywilej mielnicki dla senatu). W dokumencie tym wzmacniano …

„Artykuły prawa majdeburskiego” Bartłomieja Groickiego (artykuł, Silva Rerum)

Przez cały okres przedrozbiorowy prawo miejskie nie zostało skodyfikowane. Dlatego też wyjątkowe miejsce zajmuje sześć prac Bartłomieja Groickiego. Był to mieszczanin, podwójci krakowski, prawnik i pisarz w Sądzie Wyższym Prawa Niemieckiego w Krakowie. Jego najsławniejszym dziełem są „Artykuły prawa majdeburskiego, …

Cecylia Renata – żona Władysława IV (artykuł, Silva Rerum)

Dwaj pierwsi polscy Wazowie byli silnie związani ze styryjską linią Habsburgów. Przejawiało się to nie tylko układami politycznymi, ale także trzema austriackimi żonami. Pożycie małżeńskie Zygmunta III układało się znakomicie, za to małżeństwo jego następcy już o wiele gorzej. Cecylia Renata …

Sejm i senat – wzajemne relacje (artykuł, Silva Rerum)

Na dawnych sejmach często bardzo napięte i nieprzyjazne stosunki panowały między posłami a senatorami. Wynikały one z faktu, że, szczególnie w początkach XVI wieku, posłowie postrzegani byli w senacie jako poddani, których rola powinna ograniczać się do akceptacji postanowień królewskich. …

Konstytucja 3 maja a kwestia litewska (artykuł, Silva Rerum)

Wyniszczona przez wojny połowy XVII w. i Wielką Wojnę Północną (1700-1721) Rzeczpospolita przez większość XVIII stulecia pogrążała się w wewnętrznym chaosie. Próby reformowania ustroju padały ofiarą osławionego liberum veto, które wykorzystywano zarówno w interesie rywalizujących ze sobą ugrupowań magnackich, jak …

Przed sądem miejskim (artykuł, Silva Rerum)

Sąd miejski zwoływany był przez burmistrza w trzech zwyczajowych terminach. Proces rozpoczynał się od złożenia pozwu w formie ustnej. W takiej też formie – „nie każdy umie czytać” - wzywano pozwanego do sądu, przy czym należało uczynić to w jego …

Żony, matki i kochanki w klasycznych Atenach (artykuł, Silva Rerum)

Sceny pokazujące życie rodzinne często goszczą na ceramice czarnofigurowej i czerwonofigurowej. Na ich podstawie można sporo dowiedzieć się jak żyli Ateńczycy w okresie archaicznym i klasycznym. Wśród prezentowanych na wystawie ceramiki z kolekcji St. K. Potockiego zwraca uwagę czerwonofigurowa amfora …

Królewna, wojewodzianka czy starościanka? (artykuł, Silva Rerum)

Na obrazie nieznanego autora pt. Adoracja Matki Boskiej Szkaplerznej w kościele w Piotrkowicach (województwo świętokrzyskie, niedaleko Chmielnika) dostrzegamy wśród orantów zbiorowy portret rodziny fundatora z około 1625 roku. Obok szlachcica przypominającego Adama Kazanowskiego oraz szeregu osób duchownych, w oczy rzuca …

Poseł z przypadku – Stanisława Oświęcima droga do Francji (1645) (artykuł, Silva Rerum)

Polski szlachcic Stanisław Oświęcim z Kunowy (zm. 1657) uosabiał swoimi peregrynacjami stereotyp niezwykle mobilnego staropolskiego podróżnika nieustannie wyjeżdżającego w dłuższe lub krótsze podróże krajowe i zagraniczne. Itinerariusz jego życia stanowi pasmo ciągłych wyjazdów. Już w 1637 r. był członkiem poselstwa …